In 1919 viel Memelland onder het mandaat Frankrijk en werd 1923 geannexeerde door Litouwen die de democratie aldaar uitschakelde. En vervolgens dreef Memelland richting Anschluss met Duitsland.

1. 1.De Geschiedenis van Memelland
   

2. Versailles en Memelland 1918 - 1939

3. Annexatie van Memelland 1923 door Litouwen.

4. Onderhandelingen Duitsland - Litouwen 1938

5. Memelland op weg naar Anschluss met Duitsland

1. De Geschiedenis van Memelland

In 12-de en 13-de eeuw missioneerden en veroverden de Letlandse orden van wapenbroeders vanuit het Noorden en vanuit Duitse gebieden in het zuiden de Baltische gebieden langs de Oostzeekust . De daar gevestigde Kuren en de Duitse veroveraars vermengen zich. Het Kurisch als taal stierf daarbij langzaam uit. Zo werd het Memelgebied al rond het jaar 1200 Duits. De Litouwers vestigden zich in die tijd nog verder oostwaarts, achter het  vestigingsgebied van hun “buren” de Szamaiten als de dan volgende buren.

1252 vestigden de Duitse orderbroeders zich aan één zijde daar waar de rivier de Danje die in de Oostzee uitmondt en op z’n Kurisch “klajs peda” (NL: vlakke plaats) heet, hun eerste burcht en meteen daarnaast een Duitse nederzetting. Dat die “Memelburcht” van de ridderorde de eerste burcht op deze plaats was, is op te maken uit het feit dat de Kuren hun burchten op hogere plaatsen bouwden, en niet zoals de Klajs Peda op vlak terrein en nog wel op de laagte langs de zee. Zo verwijst de huidige Litouwse naam Klaipeda voor de vroegere stad Memel naar de Kurische naam van een Duitse Burcht en niet op een vroegere Litouwse nederzetting.

En wat verder nog vermeld mag worden: Reeds in de tijd van de eerste Duitse nederzettingen liepen gedoopte Litouwers - soms ook in geringere aantallen - van het oosten naar het land van de ridderorde. Zij werden in, het toenmalige nog heidense, Litouwen vervolgd en uitgezet en zochten daarom bescherming bij de ridderordes. 300 jaar daarna, na de Reformatie en de omschakeling van Oostpruisen en Memelland van een geestelijke ordestaat naar een werelds hertogdom, werd dit zgn Klein-Litouwen te samen met hun Duitse buren protestants. Zij behielden zowaar de moedertaal, doch ontwikkelden een eigen Litouws dialect en een Duits-Litouwse 2-taligheid in hun dagelijks taalgebruik. Tot het einde van de Eerste Wereldoorlog vormden deze Kleinlitouwers 48 % van de ingezeten bevolking. Ondanks de aanduiding en ondanks de moedertaal voelde de meerderheid der Kleinlitouwers zich toebehorend tot de Duitse cultuurkring en tot het Duitse rijk. Bij de Memeler volksenquete naar de “familietaal”  in het jaar 1922  gaven 71.156 Memellanders aan Duitstalig te zijn en 67.259 tot de Litouwse taal te behoren, doch slechts 2,2 % van de Kleinlitouwers wensten het lezen en schrijven op de scholen van Duits naar Litouws te wisselen. Duits werd intussen hun 2-de moedertaal. Tot zover de voorgeschiedenis van het Memelland.

2. Versailles en Memelland 1918 - 1939

De landstrip die tussen de stroom de Memel in het zuiden en de plaats Nimmerstadt in het noorden van de staat Litouwen is gelegen en dit geografische gegeven zo ideaal invult is vóór 1923 nooit Litouws geweest.

In 1919 in Versailles maakten Polen en Litouwen aanspraak op het Memelland. Beiden zagen in de ineenstorting van Duitsland de kans schoon om hun nieuw gevormde landen ten laste van Duitsland “af te ronden”. De Polen wilden geheel Litouwen samen met Memelland voor zich. De Litouwers wilden het Memelland met de stad en de haven Memel als poort naar de Oostzee. De geallieerde “Siegermächte” vervulden noch Polen’s aanspraken, noch die van Litouwen  op het Memelland. Ook de Duitse poging het Memelland voor zich te behouden werd door de Siegermächten afgeweerd. Drie voorstellen daartoe van de Duitse rijksregering en de Memellandse volksvertegenwoordiging in de maanden mei, augustus en in september 1919 werden afgewezen met het argument dat het Memelland geen deel meer is  van het Duitse rijk, en men wilden derhalve niet meer met Duitsland over deze zaak onderhandelen. Het Memelland werd in 1919 door de Siegermächten van Duitsland afgescheiden en als Volkenbond-mandaat onder Frans bestuur gesteld en daarna in 1923 Volkenrechtelijk door Litouwen geannexeerd.

3. Annexatie Memelland 1923 door Litouwen.

Op 19 januari 1923 drongen 5- tot 6.000 Litouwse vrijkorps-soldaten en in burger geklede soldaten het Memelland binnen en verdreven de 200 Franse soldaten die tot dan toe het Memelland controleerden. De eerstvolgende conferentie van ambassadeurs van de Siegermächten protesteerde, doch Litouwen weigerde het Memelland terug te geven. De Siegermächten gaven toe en droegen op 16 februari 1923 de soevereiniteit van Memelland over aan Litouwen. Daarmee hadden de Siegermächten het Verdrag van Versailles nogmaals een keer geschonden. Ze zetten in ieder geval de “Memelconventie” door, die op 8 mei 1924 in naam van de Volkenbond met Litouwen gesloten werd. Middels deze conventie werd Litouwen opgedragen voor de Memellanders een vergaande autonomie in hun nieuwe staat in te ruimen. Tot de Memelconventie behoorde ook het aanhangsel, “Het Memelstatuut”, de staatkundige inrichting voor het overgedragen gebied.

De Litouwse regering  werd in het vervolg door een gouverneur in het Memelland vertegenwoordigd. Het land regeerde zichzelf middels een directorium (regering). De wetgeving gelaste een Memeler Landdag (een parlement). De Memellanders werden - zonder daar om gevraagd te hebben -, Litouwers. De verkiezing van de eerste Memeler Landdag op 29 oktober 1925 leverde 94 % van de stemmen op voor de partijen van het Duitse Eenheidsfront, en 6 % voor de Litouwse partijen. De Litouwse gouverneur weigerde de Duitse meerderheid van 94 % het recht om een regeringschef in het directorium op te nemen. In plaats daarvan installeerde hij een Litouwse chef in het Memeler Directorium. Bezwaar maken door de Landsdag bij de Volkenbond had geen effect.

De volgende jaren bleven voor de Memellandse bevolking en de Litouwers een tijd van onheuse strijdigheden. De Litouwers verweten de Memellanders het ontbreken van wil om te integreren en niet loyaal te zijn. De Memellanders, van hun kant, beklaagden zich over een niet aflatende stroom van overtredingen van de Memelerconventie door de Litouwers. Er ontstond een strijd over het gebruik van het Duits als school- en 2-de officiële taal, over het beheren van de havens van Memelland, over de overheidsfinanciën van het autonome Memelland, over het staatspensioen, over de Litouwse gerechtelijke vonnissen  zonder partijen aangehoord te hebben, over het gebruik van het oorlogsrecht wat in strijd was met de Memelconventie, over het herhaaldelijk afzetten van de Duits-Memellandse chefs van het Directorium, over de perscensuur, over de arrestaties van volks-vertegenwoordigers in de Landsdag, over het herhaaldelijk blokkeren van door de Landsdag aangenomen wetten door de Litouwse gouverneur, enz. enz.

In de loop van het jaar 1935 zette Litouwen zich in voor een niet-aanvalspakt met Duitsland. De Duitse rijksregering wees dit af met de verwijzing naar de vele schendingen van de Memelerconventie. In maart 1938 verlangde de Duitse regering van de Litouwse middels een nota dat zij zich onverkort aan de conventie dienden te houden. De nota bestond uit “11 klaagpunten”  waarvan de rijksregering eiste deze z.s.m. te honoreren. De klaagpunten waren onder meer: 1) De oorlogstoestand in Memelgebied sinds 1926, 2) de beperkingen van verenigings-, verzamelings-, en persvrijheid. 3) De arrestaties door Litouwse oorlogscommandanten en de Litouwse politieke politie  4) De vergaande lamlegging van de wetgevende bevoegdheden van de Memeler Landsdag door het herhaaldelijke veto van de Litouwse gouverneur. 5) In strijd met de doelstelling van de conventie willekeurige omvangrijke onteigeningen van stadsgebieden die eigendom zijn van Memelduitsers  in 1937, 6) Druk op bedrijven om Duitse arbeidskrachten door Litouwse te vervangen... enz enz.

Vermeld dient te worden dat in deze nota van de “11 klaagpunten” de Rijksregering met geen woord het verlangen sprak om het Memelland aan Duitsland af te staan.

Hitler kreeg een militaire oplossing van dit probleem in oktober 1938 op het oog. Op 21 oktober gaf hij de Wehrmacht de korte, maar krachtige, instructie:

“ De Wehrmacht moet ieder moment er op voorbereid zijn het Memelland in bezit te nemen”

Concrete plannen en bevelen daarvoor volgden de eerste tijd nog niet.

4. Duits - Litouwse onderhandelingen 1938

Nadat Oostenrijk en het Sudetenland in 1938 bij Duitsland waren aangesloten eisten ook de Memellanders hun terugkeer in het Duitse moederland. Toen de Litouwse regering hun aanspraken op bestuursbevoegdheid zich door Engeland en Frankrijk wilden laten garanderen haakten beide machten af. Als consequentie van deze buitenlandse politieke situatie begon de Litouwse regering de Duitse regering af te tasten. De Litouwse gezant Dr. Jurgis Saulys legde op 31 oktober in Berlijn de wens neer om voor de Duits - Litouwse betrekkingen een nieuwe gestalte te geven, en vroeg om een verklaring van Duitse zijde inzake de onschendbaarheid van het Litouwse staatsgebied. Dat wil zeggen; dat Duitsland uiteindelijk van het Memelland moest afzien. De Rijksregering verlangde voor verdere gesprekken allereerst de volledige autonomie voor het Memelland. Intussen was het misnoegen over de Litouwse heerschappij zo groot geworden dat het niet meer alleen door het verlenen van autonomie weggenomen kon worden. Vanaf november 1938 kwam het in Memelland tot pro-Duitse demonstraties en fakkeloptochten met een openlijke oproep naar een spoedige terugkeer in het Duitse rijk. De Duitse regering was tot dan toe terughoudend.

5. Memelland op weg naar Anschluss met Duitsland

Op 20 november 1938 liet de Litouwse regering aan de Duitse regering weten bereid te zijn om over alle open vragen te onderhandelen. Op 1 december verklaarde zij

ook bereidheid te zijn het Memelland de volle autonomie te geven. Rijksminister van Buitenlandse zaken Joachim von Ribbentrop overwoog de uitnodiging van zijn Litouwse collega en liet 2 verdragen uit werken. Ontwerp 1 voorzag in de terugkeer van Memelland naar Duitsland en als tegenprestatie een Litouwse vrijhaven en economische privileges in Memelland. Ontwerp 2 verlangde de volle autonomie van Memelland. Daaropvolgend gaf de Duitse minister aan dat een gewelddadige terugverovering van het Memelgebied in Hitlers voornemen lag.

Op 11 december 1938 werd er opnieuw gestemd. De Duitse lijst krijgt 87 % van de uitgebrachte stemmen. Dit gegeven werkte als een votum van de bevolking voor de aansluiting bij het Duitse rijk.

De reacties uit Berlijn en Kaunas op de Landsdagverkiezing zijn zoiets als een stilte voor de storm. De Plaatsvervanger van de “Fuhrer” Rudolf Hess gaf een streng geheime instructie uit aan Duitse partijkantoren (NSDAP) in Memelland en Duitsland:

“ dat ieder aansturen van Duitse partij-kantoren in het Mememlgebied achterwege moet blijven, en ieder conflict met de Litouwse regering vermeden moet worden, en dat de Memelduitse leiding voor de uitvoering van deze instructie verantwoordelijk gehouden wordt.”

Toen op 15 maart 1939 de in december 1938 nieuw gekozen Landsdag nog steeds niet door de Litouwse gouverneur bijeengeroepen was, hield de vertegenwoordiger van de Duitse partijenlijsten Dr Ernst Neumann een openbare rede. Hij beklaagde zich over de schending van het zelfbestemmingsrecht van de Memellanders. Hij schreef de economische achteruitgang van het gebied aan de Litouwse overheersers toe, en hij eiste van de gouverneur de Landsdag voor 25 maart bij-een te roepen voor de eerste zitting. En Dr Neumann gaf vertegenwoordigers van het pers-agentschap Reuter en Daily Telegraph een interview, waarin hij voor de eerste keer openlijk verklaarde dat de Duitse bevolking van Memelland wil aansluiten bij het Duitse rijk en dat hij hoopte dat de Litouwse regering het gebied vrij geeft. Hij voegde er aan toe dat de Memellanders geen vijandschap tegen de Litouwse bevolking koesteren en ook niet tegen Litouwse soldaten. Maar daarmee was wel de geest uit de fles.

Nu wilde de Litouwse regering hun aanspraken op het Memelland zich door Engeland en Frankrijk laten garanderen, maar de regeringen in Parijs en Londen haakten af. Op 20 maart nadat Litouwen in Parijs en Londen geen houvast vond, reisde de minister van Buitenlandse zaken Urbsys naar Von Ribbentrop in Berlijn. De Duitse minister buitte de uitzichtloze positie van zijn collega uit. Hij wees er op dat Litouwen het Memelland met geweld ingenomen heeft zonder daar het recht toe te hebben, dat ze zich bij lange na niet aan de Memelconventie heeft gehouden, dat de Memellanders  zich in overgrote meerderheid vóór het Duitse rijk uitgesproken hebben, en dat hij bij de Siegermächte geen verhaal kon halen. Von Ribbentrop stelde hem voor de keus:

“ Er zijn 2 mogelijkheden”  zo stelt Von Ribbentrop, “ Een vriendschappelijke regeling met de navolgende vriendschappelijke verstandhouding tussen de beide landen. Hierbij zullen we economisch royaal zijn en het vrijhavenvraagstuk ten gunste van Litouwen oplossen. In het andere geval is niet te voorspellen waar de ontwikkeling eindigt. Komt het in Memelland tot opstanden en schietpartijen zal Duitsland niet rustig toekijken. De “Fuhrer” zal snel handelen en de situatie wordt dan een militaire kwestie”

Von Ribbentrop beëindigde het gesprek met een aanbod voor een verdrag die het beiden regelen zal; de terugkeer van Memelland en de vrijhaven voor Litouwen. De volgende dag beraadslaagde het Litouwse kabinet zich over het Duitse “aanbod” en besloot het Memelland terug te geven. De

dag daarna, de 22-ste maart sloten beide landen het door Duitsland aangeboden contract wat het Memelland weer terugbracht in het Duitse rijk en voor Litouwen een vrijhaven in Memelland met zekere rechten gegarandeerde. Tegelijkertijd gingen nota’s van de Litouwse regering naar die in Londen, Rome, Parijs en Tokio die, naar art 15 van de Memelconventie als ondertekenaars van deze conventie “De overdracht van de soevereiniteit van Memelland moeten toestaan”. De aangeschreven machten gaven aan dat zij niets tegen het teruggave verdrag van Memelland aan Duitsland zouden ondernemen. Zo werd het Memelgebied op 22 maart 1939 volkenrechtelijk opnieuw Duits.

Reeds in de nacht naar 23 maart begonnen de Litouwse militairen volgens het verdrag uit Memelland terug te trekken. In de vroege ochtenduren marcheerden 3 in de buurt gestationeerde Duitse legerbataljons vanuit Tilsit het land in, en een dozijn schepen van de Kriegsmarine legden in Memeler haven aan. De gehele overgave is geen oorlogsachtige onderneming geweest. De Anschluss van het Memelland kwam overeen met de wil van de grote meerderheid van de betreffende bevolking en verliep volgens een volkenrechtelijk geldig verdrag. Op 15 mei 1939 erkende de Britse regering de terugkeer van Memelland middels een nota waarin zij  schreef:

“ Uw majesteit ambassadeur...... heeft de eer het (Duitse) ministerie van Buitenlandse zaken.... er van in kennis te stellen dat uw Majesteit regering van het Verenigde Koninkrijk de Duitse vereniging met Memel wettelijk te erkennen....”

Deze “rechtelijke erkenning” is in zoverre merkwaardig dat ze in Engeland en bij de andere Siegermächten spoedig daarna vergeten was. Tijdens de conferentie in Potsdam 1945 van de Siegermächten van de Tweede Wereldoorlog legden de Engelse premier Churchill en US-president Truman gemeenschappelijk vast wat in hun opinie “Duitsland” is.  Voor hun was dat “Duitsland met de grenzen van 1937” zonder Memelland. Ook het Internationale Militaire tribunaal van Neurenberg rekende de “Heimkehr” van Memelland in hun oordeel van 1946 als één van de 6 schendingen van het Verdrag van Versailles. Dit oordeel ziet over het hoofd dat de regeringen van Engeland en Frankrijk de teruggave van 1939 op navraag van Litouwen niet hebben tegengesproken en het artikel 99 van het Verdrag van Versailles daarmee zelf opgeheven hebben. Het ziet over het hoofd dat de “rechtelijk erkenning” van de Engelse regering, waarmee de Britten het in 1939 uitdrukten, een erkenning “van rechtswege” is en niet op grond van de gegeven feiten of door geweld.

Site Vorkriegsgeschichte.de

Auteur Gerd Schultze Rhonhof

Vertaling Willem Zweers

Naar het boek

ISBN: 9783957681706

650 blz

In NL € 44,36